De profetie van de kleine zuster Anna
Column: Chris Houtman
Gepubliceerd: 22 oktober 2021
Ze waren de laatste weken veelvuldig in het nieuws: de Clarissen die in de nacht van 24 op 25 juni 1572 op de vlucht sloegen voor de geuzen. Hun klooster werd recentelijk door een team van archeologen onder leiding van de Alkmaarse stadsarcheologen Peter Bitter en Nancy de Jong deels opgegraven in de Molenbuurt, vlakbij het eethuisje Bodrum Kebab en niet – zoals de naam zou doen vermoeden – in de verderop gelegen Clarissenbuurt of bij het Clarissenbolwerk. Wie waren deze nonnen, hoe leefden ze en onder welke omstandigheden moesten ze de wijk nemen? De archeologische opgravingen zullen hier enig licht op doen schijnen, maar wonder boven wonder is er ook een geschreven bron uit ongeveer diezelfde periode die in geuren en kleuren vertelt wat deze zusters allemaal hebben meegemaakt. Het betreft een verslag uit 1625 van de Portugese medeclaris Cathalina del Spiritu Sancto, die uit monde van haar Alkmaarse ordegenoten die helemaal naar Lissabon waren uitgeweken, heeft opgetekend welke rampspoed hen is overkomen. Het Portugese relaas, prachtig vertaald en bewerkt door de historici Raymond Fagel en Joke Spaans, kreeg van hen de titel ‘Nonnen verdreven door geuzen’ en leest als een avonturenroman.
Dat het Clarissenklooster net buiten de stadsmuren van Alkmaar lag, is zonder meer de redding geweest van de religieuzen. Binnen de stad joegen de geuzen op alles en iedereen die katholiek was. De zusters werden echter bijtijds gewaarschuwd, klommen midden in de nacht middels een ladder over de kloostermuur en namen de wijk naar Haarlem, waar ze echter ook niet gewenst waren, hetgeen hen via Amsterdam en Mechelen uiteindelijk deed vluchten naar Portugal.
In het relaas van Cathalina del Spiritu Sancto staat ook het verhaal van een van de weinige nonnen uit het Alkmaarse klooster die we bij naam kennen namelijk zuster Anna. Ik citeer uit het boek van Fagel en Spaans: ‘Twaalf jaar voordat de furie van de ketters losbrak (…) woonde er in dit klooster een opvallend kleine zuster, zeer klein van postuur, maar heel mooi en met al haar ledematen goed ontwikkeld. Ze leek op een meisje van zeven of acht jaar en groeide niet verder. Ze was de dochter van zeer edele ouders die er als deugdzame en vrome mensen grote vreugde in hadden dat hun dochter non wenste te worden. Ze vreesden dat als men haar van huis zou wegnemen, ze ter vermaak aan de wereld getoond zou worden.’
Verstandige ouders dus, die het beste voor hadden met hun dochter, ook al was het kloosterbestaan bepaald geen makkie. Bij de Alkmaarse Clarissen gold de zwijgplicht en het was daarom opmerkelijk dat de kleine zuster ergens in het jaar 1560 met tranen in de ogen aan de abdis toestemming vroeg om te mogen spreken. Ze deelde met haar medenonnen het angstaanjagende visioen dat haar was geopenbaard over hoe de ‘”kerk van God” (lees: het katholicisme) zware tijden van vervolging tegemoet zou gaan. Letterlijk schijnt ze gezegd te hebben: ‘Ons klooster zal veel moeten lijden, maar andere zullen het nog veel slechter krijgen want God zal het klooster tijdens de vervolging beschermen en enkele zusters die dan leven zullen de vervolging ontvluchten,de zee oversteken waar God ze een ander klooster zal geven.’ Nou moet je bij profetieën die tientallen jaren na dato worden neergeschreven altijd een slag om de arm houden, maar voor de zusters in kwestie moet het een bijzondere betekenis hebben gehad. Temeer daar zuster Anna enkele dagen ziek werd en stierf. Ik hoop overigens niet dat de kleine profetische non bij het Clarissenklooster in Alkmaar werd begraven, want toen de geuzen in 1572 het complex leeg aantroffen, braken ze het niet alleen tot de grond toe af en hergebruikten de stenen voor het bolwerk dat in de volksmond naar de Clarissen werd vernoemd, maar reageerden ze ook hun woede af op het kerkhof van de zusters. Ze openden enkele van de graven en verminkten de lijken. Maar goed, mocht bij toekomstige archeologische activiteiten in de Molenbuurt ooit nog eens een klein geraamte van een jonge vrouw worden aangetroffen, dan is de kans reëel dat we te maken hebben met zuster Anna. Of ze werkelijk profetische gaven had of gewoon zes jaar voor aanvang van de beeldenstorm de tekenen des tijds goed had doorzien, zullen we nooit weten. Maar in elk geval heeft een van de verjaagde Clarissen dankzij haar Portugese ordegenote een naam gekregen en kunnen we ons een beeld van haar vormen. En zo vullen historisch en archeologisch onderzoek elkaar prima aan. Wie weet wat er in de toekomst allemaal nog meer aan de oppervlakte komt, hetzij uit de bodem of uit het een of andere archief.
Chris Houtman
Illustraties:
Het z.g. kleine kaartje van Van Deventer uit ca. 1920 naar de situatie van omstreeks 1570, met links buiten de stadsmuren het Clarissenklooster, collectie Regionaal Archief Alkmaar / PR 1003122
Omgevallen muur van het klooster, foto: Erfgoed Alkmaar
Stadsarcheoloog Nancy de Jong met een deel van een sokkel, foto: erfgoed Alkmaar
Locatie van de opgravingen, foto: Chris Houtman
Clarissenbolwerk, foto: Chris Houtman
Klik op één van de afbeeldingen voor een vergroting.